Vliegtuigcrashes, luchtbombardementen en artilleriebeschietingen: gemeente Altena kreeg het flink te verduren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Niet gek dus dat er mogelijke explosieven (Ontplofbare Oorlogsresten) in de bodem zijn achtergebleven. De historisch vooronderzoekers van Den Ouden Bodac hebben deze in kaart gebracht. Collega Martijn van Bommel vertelt in dit drieluik hoe zij dit hebben aangepakt. In dit deel van het drieluik: hoe komen we aan onze informatie?
Voor dit onderzoek is gebruikgemaakt van uiteenlopende bronnen: ‘dé’ data waarmee een historicus werkt. Van (inter)nationale literatuur tot aan (inter)nationale archieven en van historische kaarten tot aan luchtfoto’s. Teveel informatie om hier te behandelen, daarom zal aan de hand van een voorbeeld worden uitgelegd hoe verschillende bronnen zijn geanalyseerd en verwerkt tijdens dit onderzoek. Belangrijk om te onthouden is: ‘Eén bron is geen bron’, daarmee wordt bedoeld dat er meerdere data gevonden moet worden om iets te kunnen beweren over een mogelijk feit dat in het verleden heeft plaatsgevonden. In het geval van dit onderzoek gaat het dan om oorlogshandelingen op het grondgebied van de huidige gemeente Altena: Waar heeft het zich afgespeeld? Wie waren er betrokken? Welke kalibers zijn er gehanteerd?
Bronnencombinaties: Verzetsinlichtingen, luchtfoto's en Defence Overprint
In onderstaand voorbeeld zal ingezoomd worden op het dorp Nieuwendijk binnen deelgebied 2. Het dorp is deels verdacht verklaard op de Risicokaart op verschillende soorten Ontplofbare Oorlogsresten (OO), waaronder verschoten- en gedumpte geschutmunitie. Hieronder zal uitgelegd worden hoe dit duidelijk werd aan de hand van verschillende bronnen en hoe dit is in verwerkt in ons geografisch datasysteem ArcGIS Pro.
Tekstuele bron
In het Nationaal Archief in Den Haag zijn voor dit onderzoek inlichtingen van de ‘Groep Albrecht’ geraadpleegd. Deze verzetsgroep speelde in de laatste fase van de Duitse bezetting direct informatie door aan de geallieerden omtrent Duitse verdedigingswerken, aanvalsplannen, et cetera. Zo ook over de toestand in het bezette Altena. Hier spreken ze in oktober 1944 over Duits luchtafweergeschut nabij het dorp Uppel: ‘At intersection roads Sleeuwijk Nieuwendijk and Kruissteeg […] 3 x 2 Flak.-4 barreled […].’ Dit is een eerste indicatie dat er mogelijk OO achtergebleven kan zijn op deze locatie. Wellicht van het luchtafweergeschut zelf, wellicht omdat erop geschoten is door de geallieerden naar aanleiding van deze inlichtingen. Op ‘wellicht’ kun je niets beweren; er moet dieper onderzoek gedaan worden.
De figuur hiernaast is een uitsnede uit de inlichtingsstukken van de Groep Albrecht. Bron: Nationaal Archief (NA) te Den Haag.
Visuele bron: Luchtfoto
De inlichtingen worden 80 jaar na dato bevestigd door luchtfoto’s uit (ongeveer) dezelfde periode. Precies op de locaties, zoals beschreven door het verzet, zijn typische Duitse FLAK-stellingen (Flugzeugabwehrkanone) waar te nemen op luchtfoto’s van twee maanden later. Zie hiernaast een ingezoomde uitsnede daarvan (bron: Wageningen University, WUR). In principe kun je er als onderzoeker nu niet meer omheen: twee betrouwbare bronnen spreken vanaf de grond en vanuit de lucht over dezelfde Duitse stellingen. Het enige wat nog ontbreekt, is informatie over de type kalibers die gehanteerd zijn. Vaak is dit niet voorhanden, aangezien veel Duitse archiefstukken net voor het einde van de oorlog in vlammen opgegaan zijn ter bescherming van militaire geheimen. In dit specifieke geval is het wel mogelijk om het te achterhalen, via een Defence Overprint uit de Library and Archives Canada.
Visuele bron: Defence Overprint
Defence Overprints zijn geallieerde stafkaarten die op basis van (luchtfoto)verkenning en inlichtingen werden vervaardigd. Ze werden ingetekend met posities van geallieerde en Duitse stellingen, loopgraven, tankgrachten en andere militaire infrastructuur. Zodoende ontstond er een beeld van de vijandelijke posities ten aanzien van geschutopstellingen, troepensterkte, militaire bouwwerken en dergelijke. Als we zo’n Overprint over de posities uit de verzetsinlichtingen en de luchtfoto’s heen leggen dan zien we: Duits Afweergeschut. Kijk op de figuur hiernaast (bron: Library and Archives Canada, LAC): via begeleidende legenda weten we dat de ingetekende icoontjes symbool staan voor 2 cm FLAK-geschut.
Dus, even kort: via verzetsinlichtingen kwamen we Duits geschut op het spoor die we via locatie-aanduidingen konden zoeken op luchtfoto’s van twee maanden later. Uiteindelijk via een geallieerde stafkaart, met daarop ingetekende ‘up-to-date’ inlichtingen omtrent het front, weten we om welke kalibers het gaat. Zodoende ontstaat er een vermoeden dat de omgeving rondom deze stellingen verdacht is op het mogelijk aantreffen van gedumpte (achtergelaten) 2 cm geschutmunitie. Tenslotte besloten de geallieerden, Canadezen in dit geval, niet geheel toevallig op basis van dezelfde informatie om op 12 december 1944 de omgeving van Nieuwendijk grofmazig onder vuur te nemen. Dit betekent dat er niet enkel gedumpte OO verwacht wordt in de omgeving van de FLAK-stellingen. Door de beschietingen met geallieerde geschutmunitie is dezelfde omgeving nu ook verdacht op het mogelijk aantreffen van verschoten (afgeschoten) OO.
Volgende week verschijnt het derde en laatste deel van dit drieluik, met als thema: Wat zijn de vervolgstappen?
- Nederlands
- English
- Deutsch
- Francais